دیشب به روی دهکدهء ما نوشته برف: برکت دهد به مزرعه مثل فرشته ، برف اردیبهشت می رسدای کدخدای دِه! ...آگاه می شوی که درآنجا چه هِشته برف وقتی بهار با سبد لاله سر زند خرمن کنی ودسته کنی آنچه کِشته برف باور کنی که بزم وبساط شگوفه را با لاله های سرخِ دلارا سرشته برف اما همینکه بهمنِ ندّاف در زند یکباره باز ، پنبه شود آنچه رشته برف
یوزپلنگ دارای بدنی کشیده، دست و پاهایی بلند با پنجه هایی کند است که از قابلیت جمع شدن کمی برخوردرند. پوشش بدن نخودی رنگ با خالهای سیاه و گرد و کوچک است و دارای موهای زبر و کوتاهی است. یوز سر کوچکی دارد که چشمانش برای بهتر دیدن از پشت بوته ها، نسبتا بالا قرار گرفته اند. خط سیاه رنگی از گوشة چشم تا گوشة لب ها امتداد پیدا می کند که به خط اشک موسوم بوده و در یوزهای ایرانی در مقایسه با یوزهای آفریقایی، ضخامت بیشتری دارد. طول بدن جانور بالغ 112 تا 135 سانتیمتر، طول دم 65 تا 85 سانتیمتر، ارتفاع در سر شانه 60 تا 75 سانتیمتر و وزن آن 30 تا 55 کیلوگرم می باشد. نرها کمی از ماده ها بزرگترند. ستون فقرات انعطاف پذیر، کبد بسیار بزرگ، قلب بزرگ، سوراخ های بینی فراخ، ظرفیت افزایش یافتة شش و بدن کشیده و عضلانی، این گربه را به سریعترین جانور خشکی درجهان تبدیل کرده، به طوریکه مکی تواند در یک گام، 7 تا 8 متر طی نماید. یوز فقط با برخورد یک پا بر روی زمین در هر لحظه، می تواند به سرعت 100 کیلومتر در ساعت برسد، ولی نمی تواند این سرعت را بیش چند صد متر حفظ کند. در دو مقطع از حرکت هیچ پایی به زمین برخورد نمی کند.
توصیف یوزپلنگ آسیایی
دست و پاهای بلند، بدنى باریک و کشیده، سینه فراخ و شکم بالای او شبیه تازی است ولی بر خلاف سگ سانان سر کوچک و گرد، پوزه ای کوتاه و گوش هایی کوچک و گرد دارد. به طور کلی می توان آن را به" سگی با کله گربه" تشبیه نمود. رنگ پشت زرد کمرنگ تا زرد متمایل به قرمز و زیر بدن سفید است. خالهایى گرد، سیاه و توپر وموهایىزبر و نسبتا کوتاه دارد. در بالغین خال های روی دم تدریجا در نیمه انتهایی به حلقه هایی بدل می شود که سیاه رنگ اند و آخرین حلقه پهن تر است. سر یوزپلنگ کوچک و گرد است و چشمانش در بالاى کاسه سر قرار دارد. خط سیاه شکیلی معروف به خط اشکی از گوشه چشمان یوزپلنگ تا اطراف بینى و دهانش امتداد دارد که احتمالا چشمان او را ازآفتاب مصون می دارد و در شکار به او کمک می کند. جانور بالغ ناخن هایى کند و نیمه تورفته دارد که برخلاف سایر گربه سانان جمع نمی شوند.( هرچند بچه ها تا 6 ماهگی قادرند ناخن ها را جمع کنند.)
اندازه: طول سر و بدن یوزپلنگ بالغ بر 112 تا 137 سانتیمتر، طول دم 64 تا 86 سانتیمتر و بلندى شانه هایش 71 تا 84 سانتیمتر است و وزن حیوان به 34 تا 54 کیلوگرم مى رسد. جنس نر یوز اندکى بزرگتر از جنس ماده است.( این اندازه ها مربوط به نمونه های جمعیت آسیایی است)
خصوصیات: برخوردارى از ستون فقرات انعطاف پذیر، کبد و قلب بزرگ، سوراخ بینى گشاد، ظرفیت بالاى ریه، بدن عضلانى و باریک، یوزپلنگ را تیزروترین شکارچى جهان ساخته است. آنها قادرند با سرعتی معادل 110 کیلومتر در ساعت بدوند.
زیستگاه: یوزپلنگ در دشت های بازو تپه ماهورهای واقع در مناطق استپی و بیابانی نیمه کویرى و زیستگاههاى باز دیگرى که طعمه در آن وجود داشته باشد دیده می شود. در ایران تعداد معدود یوزپلنگ آسیایى باقیمانده در مناطق حاشیه ای کویر مرکزی یافت می شوند
زمانی بخش های بزرگی از غرب آسیا، آسیای میانه و شبه قاره هند جولانگاه یوزپلنگ آسیایی یا همان یوز ایرانی بود. یوزپلنگ ها در آن دوران همه جا دیده می شدند؛ در طبیعت، در دربار شاهان، در شکارگاه ها و در تابلوهای مینیاتور. اگر امروزه کسی بخواهد یوز آسیایی را ببیند، باید به مناطق صعب العبور کویری در استان های یزد و سمنان ایران سفر کند تا شاید بتواند ردپای این گربه سان زیبا را روی برف های زمستانی مشاهده کند. شکار بی رویه یوز ایرانی، کشتار جانوران تشکیل دهنده زنجیره غذایی یوزها و تخریب زیستگاه آنها از جمله عوامل انسانی و طبیعی بوده که در کاهش جمعیت این جانور نقش داشته و آن را معرض انقراض قرار داده است. خوشبینانه ترین برآورد ها تعداد یوزهای ایرانی را در طبیعت بین 60 تا 100 قلاده تخمین می زند. این در حالی است که علاوه بر یوزپلنگ، تنها گربه سان بزرگ باقی مانده در ایران، پلنگ ایرانی است و نسل شیر آسیایی و ببر در این کشور سال هاست منقرض شده است. در سال های اخیر تلاش هایی برای حفظ نسل یوزپلنگ آسیایی در ایران صورت گرفته است.
یوز ایرانی بر خلاف یوز آفریقایی که در علفزارهای باز و ساوانها زندگی می کند، عمدتا در بخشهای تپه ماهوری وکوهستانی مناطق نیمه بیابانی و بیابانی کشور زیست می نماید. در گذشته، این جانور در اغلب دشتهای نیمه شرقی کشور یافت می شد، ولی با از بین رفتن آهوان دشتزی و تحت تعقیب گرفتن توسط موتورسیکلتهای قدرتمند در دشتهای باز، یوزها ناچار شدند رو به مناطق تپه ماهوری و کوهستانی که زیستگاه قوچ و میش و کل وبز بوده و از امنیت بیشتری برخوردار است، آورند.
در آفریقا، یوزپلنگها در دشتها و علفزارهای وسیع و باز که به اصطلاح ساوان نامیده می شود زندگی می کنند و تا آنجا که می توانند از جنگلها و بیشه زارها دوری می گزینند. ساوان ها زیستگاه انواع آنتلوپها و غزالهای آفریقایی بوده که طعمه های موردعلاقه یوزهستند و غیر از شیرها و کفتارها که گاهی اوقات یوزها را می کشند، عامل تهدید کننده مهم دیگری وجود ندارد. گذشته از آن گودال های آب در بیشتر اوقات سال آب دارند و یوزها مشکل زیادی برای تأمین آب مورد نیاز ندارند.
زیستگاه یوز ایرانی در گذشته دشتها و استپهای نیمه شرقی کشور که آهو و جبیر نیز در آنها زندگی می کردند و بخشهایی از دشتهای آهوخیز غرب کشور را شامل می شد. درواقع هر منطقه ای را که زیستگاه این دو گونه آهو محسوب می شد، به شرط برخوردار بودن از امنیت نسبی می توان زیستگاه بالقوه یوز نیز دانست.
ولی با کاهش جمعیت آهو و جبیر بعلت شکار بی رویه، تخریب زیستگاه ها و افزایش ناامنی بواسطه حضور شکارچیان مجهز به خودروها و موتورسیکلتهای قدرتمند صحرایی، یوزها ناچار شدند از زیستگاه های دشتی باز و وسیع به زیستگاه هایی که دارای عوارض طبیعی بیشتری بودند کوچ نمایند. از این رو آنها تپه ماهورها و نواحی کوهستانی که از اطراف توسط دشتهای باز احاطه شده اند را انتخاب کردند. چرا که در این زیستگاه ها دیگر مجالی برای شکارچیان موتورسوار نبود که آنها را تعقیب کرده و بگیرند. از سوی دیگر، به رغم کاهش جمعیت طعمه موردعلاقه شان یعنی آهو و جبیر ، جمعیتهای خوبی از قوچ و میش و کل و بز در این نوع زیستگاه ها زندگی می کردند. گذشته از آن این نوع زیستگاه ها با داشتن منابع آبی بیشتر و علوفه مناسبتر در مقایسه با دشتهای خشک، سمداران را از انجام مهاجرتهای طولانی در طول سال بی نیاز می کردند و لذا یوزپلنگ ها در تمام طول سال بدون نیاز به طی مسافتهای طولانی به غذا دسترسی داشتند.
همانطور که گفته شد زیستگاه های فعلی یوز بر خلاف تصور عامه و آنچه که در فیلمهای مستند دیده می شود، تپه ماهورها و مناطق کوهستانی است. در این نوع زیستگاه ها، یوزها عمدتا در داخل دره ها و بستر خشک رودخانه های کویری که از داخل کوه شروع شده و به داخل دشت امتداد می یابد زندگی می کنند. یوزها آن بخشهایی را در کف دره ها و رودخانه ها برای راه رفتن ترجیح می دهند که از خاک نرمی پوشیده شده است. با این حال اگر آنها مجبور شوند می توانند به راحتی در مناطق پوشیده از صخره و سنگلاخ هم زندگی کرده و شکار نمایند و حتی می توانند از صخره ها و کوه های مرتفع که صعود از آنها حتی برای انسان مشکل است، بالا رفته و قسمتهای مختلف قلمرو خود را برای بدست آوردن شکار، آب، پناهگاه و یا جفت در زمان جفت یابی زیر پا بگذارند.
منابع آبی در این نوع زیستگاه ها به عوامل مختلفی از قبیل بستر زمین، میزان بارش سالیانه، دمای هوا، ارتفاع و موقعیت محل و غیره بستگی دارد. در ماه های بارندگی، جانوران با مشکل آب روبرو نیستند، آب باران در حفره های تخته سنگ ها جمع می شود و اصطلاحا سنگاب درست می کند. ولی با گرمتر شدن هوا، بسیاری از سنگابها خشک شده و فقط تعدادی از چشمه های دائمی که از منابع زیرزمینی تغذیه می شود، باقی می مانند. اوج کمبود آب در ماه های گرم سال است که عموما در فاصله ماه های خرداد تا شهریور قرار دارد. خوشبختانه سازمان محیط زیست کشورمان آبشخورهایی را به صورت مصنوعی در بسیاری از مناطق از جمله زیستگاه های یوزپلنگ ساخته است که در تمام ایام سال آب دارند و مورد استفاده حیات وحش قرار می گیرند.
پوشش گیاهی این زیستگاه ها عموما تُنُک بوده و در مناطق مختلف متفاوت است. مهمترین گونه های بوته ای زستگاه یوزپلنگ ایرانی عبارتند از کاروان کش، شور، اِفِدرا، قیچ، درمنه و گَوَن و از گونه های درختچه ای باید از گز، تاغ، بَنه (پسته وحشی)، انجیر و بادام وحشی نام برد. در فصل بهار زمین پوشیده از علف های سبز و تازه می شود و بوته ها و درختچه ها هم از اواخر زمستان شروع به گلدهی می کنند که همگی منابع غذایی خوبی را برای سمداران تأمین می کنند.
گونه های مختلفی از جانوران نیز در زیستگاه یوز زندگی می کنند. همانطور که پیش از این توضیح آن رفت، قوچ و میش و کل و بز از سُمداران اصلی این زیستگاه ها هستند و در حاشیه این مناطق که مابین کوه و دشت قرار دارد، می توان سمدارانی نظیر آهو، جبیر و گورخر را مشاهده نمود. از گوشتخواران باید به پلنگ، گرگ، انواع گربه وحشی نظیر کاراکال و گربه وحشی آسیایی، شغال و روباه اشاره کرد که گونه های بزرگ جثه تر را احتمالا می توان رقیب غذایی یوز در زیستگاهش دانست. کفتار نیز به تعداد بالا در زیستگاه های یوز وجود دارد. سایر پستانداران نظیر تَشی، خرگوش و انواع جوندگان نیز دیگر همسایگان یوز در زیستگاهش هستند. از میان پرندگان باید از انواع پرندگان شکاری و همچنین پرندگانی مانند هوبره، کبک، تیهو و باقرقره نام برد. انواع خزندگان نظیر مارمولکها، بزمجه ها و مارها نیز از دیگر ساکنان زیستگاه یوزپلنگ هستند.
جمعیت فعلی یوزپلنگ ها چقدر است ؟
نتایج آخرین سرشماریهای انجام شده نشان می دهد که تنها 60 قلاده یوزپلنگ ایرانی باقی مانده اند و نسل این گونه کم نظیر حیوانی به شدت در معرض انقراض قرار دارد. معاون امور زیستگاههای سازمان محیط زیست کشور با اعلام این خبر به مهر، گفت: پروژه بین المللی حمایت از یوز پلنگ آسیایی که 6 سال پیش آغاز به کار کرد، توانسته نگاه مدیران، محیط بانان و فعالان محیط زیست را به حیات یوز آسیایی معطوف کند. به گفته او، بعد از اجرای این طرح که از سوی سازمان ملل متحد حمایت می شود، تمام مشاهدات متخصصان در مطالعه یوز آسیایی که دیگر آن را ایرانی می نامند ثبت می شود. امیر عبدوست با اعلام اینکه تمام حالات و رفتارهای یوز در هنگام شکار، غذا خوردن، دویدن و ... بر اساس امکانات GPS نقطه برداری می شود اضافه کرد: در این زمینه ضمن تهیه عکس و فراهم کردن دیگر اطلاعات، اینها به دفتر UNDP برای تکمیل پروژه حمایت از یوز آسیایی ارسال می شود. این متخصص محیط زیست و حیات وحش با تاکید بر اینکه طرح بین المللی حمایت از یوز آسیایی توانسته به حفاظت بهتر و با کیفیت تر از این گونه در حال انقراض کمک کند افزود: منطقه ای که یوز ایرانی زندگی می کند به شدت در کنترل است و روز به روز رصد می شود و همین توجه به خودی خود کارساز بوده چرا که امنیت این گونه را از تمامی جهات مثل آب، غذا، زیستگاه و ... تامین کرده است، نیروی های اجرایی در این زیستگاه اضافه شده و به شکلی برجسته زیستگاه یوز پلنگ کنترل می شود. معاون امور زیستگاههای سازمان محیط زیست با اشاره به استفاده از امکاناتی مثل تله گیری، حلقه گذاری، رادیومتر و... برای سنجش و مشاهده نحوه حضور در زیستگاه و کریدورهای مهاجرتی این گونه وحشی اضافه کرد: تا قبل از این طرح، اطلاعاتی در این خصوص نداشتیم و اتفاقا با این مطالعه برای کارشناسان ثابت شد که آب و غذا و پناهگاه و زیستگاه یوز پلنگ چگونه باید تامین و مدیریت شود. عبدوست اضافه کرد: در ادامه فعالیتهای عمرانی طرح بین المللی حمایت از یوز پلنگ آسیایی، در مناطقی از پارک ملی کویر، منطقه توران، نایبند، دره انجیری و کالبد بهادران طرح عمرانی برای تامین آب و علوفه برای حیوانات طعمه یوز پلنگ ایرانی فراهم شد.
تلاش برای حفظ یوزپلنگ آسیایی
پروژه حفاظت از یوزپلنگ آسیایى، با همکارى برنامه توسعه سازمان ملل و سازمان حفاظت ازمحیط زیست در سال 2001 شروع به کار کرد. اعتبار این پروژه 725 هزار دلار بود و سازمان حفاظت از محیط زیست هم تعهد کرد که معادل همین مقدار پرداخت کند.
هوشنگ ضیایی مدیر پروژه، مى گوید: براى کار مطالعاتى و حفاظتى، 5 منطقه انتخاب شد که گمان مى رود 80 درصد یوزهاى ایران در آن مناطق پراکنده اند. پارک ملى توران، پارک ملى کویر در استان سمنان، منطقه حفاظت شده بافق و پناهگاه هاى حیات وحش دره انجیر و نایبندان در استان یزد. 32 نفر محیط بان علاقه مند هم استخدام کردیم به آنها آموزش دادیم تا ضمن حفاظت از منطقه و آماربردارى، از طریق آنها به مردم محلى آموزش هاى لازم داده شود
ویژگی رفتاری برخورداری از ستون فقرات انعطاف پذیر ، کبد و قلب بزرگ ، سوراخ بینی گشاد ، ظرفیت بالای ریه، بدنی عضلانی و باریک یوزپلنگ را تیز روترین شکارچی جهان ساخته است. آنها قادرند با سرعتی معادل 110 کیلومتر بر ساعت بدوند.
یوزپلنگ نظم اجتماعی منحصر به فردی دارد. در ایران مطالعاتی درباره یوزپلنگ صورت نگرفته است ؛ اما مطالعات انجام شده در افریقا نشان مییدهد که یوزپلنگ ماده به استثنای زمان مراقبت از توله ها به تنهایی زندگی می کند و یوزپلنگ نر در مراقبت از بچه ها نقشی بر عهده ندارد.
توله هابه مدت 18 ماه در کنار مادرشان می مانند و طی این دوره که اهمیت بالایی در زندگی توله ها دارد چگونگی شکار و گزیر از گزند شکارچیان دیگر مانند پلنگ کفتار و گرگ را می آموزند در 18 ماهگی توله ها از مادر جدا می شوند از این پس ممکن است توله ها با هم شیران خود حتی تا 6 ماه دیگر به سر برند در دو سالگی هم شیران ماده بقیه را ترک می کنند و نرهای جوان با هم می مانند در واقع نرها به تنهایی یا همراه برادران خونی خود زندگی می کنند اما ماده ها به جز زمان بچه داری تنها زندگی می کنند.
برخی از این گروه ها برای خود حوزه ای تعیین می کنند تا یوزپلنگ ماده را برای جفت گیری جلب کنند این حوزه ها اغلب در جاهایی است که در آن طعمه و آب کافی وجود داشته باشد در فصل جفت گیری هر نر برای خود قلمروی را انتخاب می کند . در این فصل نزاع های خشنی میان نرهای گروه در دفاع از حد و مرز قلمروشان صورت می گیرد .
یوزپلنگ ها معمولا صبح زود یا غروب به شکار می روند پس از انتخاب طعمه که معمولا حیوانات ضعیف تر هستند؛ به صورت غیر محسوس به آنها نزدیک شده و پس از رسیدن به فاصله حدود 10 تا 30 متر حمله انفجاری خود را شروع می کنند پس از به زمین انداختن طعمه گلوی او را با دندانهایش فشارمی دهد تا خفه شود.
تعقیب طعمه معمولا 20 ثانیه و به ندرت بیش از یک دقیقه به طول می انجامد و در این زمان بیش از 500 متر شکارش را دنبال نمی کند. قریب به نیمی از تعقیبها موفقیت امیزند گاهی اوقات شکارچیان دیگر نظیر گرگ طعمه او را از چنگش بیرون می آ ورند . یوزپلنگ مانند پلنگ قادر به پنهان کردن طعمه اش از دسترس سایر گوشتخواران نیست به همین دلیل بعد از خوردن یک وعده غذا در بیشتر اوقات باقیمانده را از دست می دهد ..
یوزپلنگ حیوانی با قدرت شنوایی بسیار بالا و بینایی و شنوایی فوق تصور است که در دشت های باز زندگی می کند، بنابراین وقتی با ماشین، هواپیما یا موتورسیکلت وارد زیستگاه او می شویم او از کیلومترها فاصله حضور ما را حس کرده، خود را مخفی می کند بنابراین اظهارنظر درباره اقداماتی که تاکنون برای حفاظت یوز انجام شده کمی زود است.
جهت مطالعه بیشتر در مورد یوز ایرانی به این سایت ها مراجعه کنید
